Małgorzata Halber: Nie ma fabuły

Spotkałam się z pisarką Patrycją Pustkowiak, autorką „Nocnych zwierząt”, i przez dwie godziny rozmawiałyśmy tylko o pisaniu, o tym, co czytamy. Okazało się, że interesują nas w literaturze dokładnie te same rzeczy. Nie interesują również.

Po pierwsze, nie porywa nas stylizacja języka, jego przebranie, udawanie czegoś, czym nie jest, bo żyjemy w XXI, a nie w XIX wieku. Chcemy języka skonstruowanego z przyziemnych słów, dających skomplikowaną całość, nowe porównania i przenośnie. O wiele bardziej ekscytują mnie napisane z klasą i prostotą poradniki z lat 50. i 60. Weźmy wczesną Irenę Gumowską z „ABC dobrego wychowania”: „wielu z tych, którzy wiedzą, jak należy postępować, zachowuje się niewłaściwie. Tłumaczą się wówczas pośpiechem, zmęczeniem czy też tym, że »jeszcze nic nie jedli«”. Jakże wspaniałe jest to „jeszcze nic nie jedli” na końcu zdania! Zresztą ta literatura dostarcza wrażeń nie tylko językowych, ale również edytorskich: oto na ostatniej stronie „Gier, zabaw i quizów” (Iskry, 1965) znajduje się zdjęcie podpisane: „Autorzy książki przy pracy nad kolejnym quizem”.

Niechęć do fałszu powoduje, że nie lubię – i Patrycja, jak się okazało, również – szczególnego typu beletrystyki. Uzgodniłyśmy, że mamy poznawczy problem z tym, że czterdziestoletni mężczyzna opisuje, jak wyobraża sobie dwudziestoletniego powstańca uwięzionego w Cytadeli. Nie kwestionuję tego, że owa opowieść może być dobrze napisana, może nawet doskonale, ale nie zmienia to faktu, że czytam, jak X wyobraża sobie bycie powstańcem. I z pewnością X naczytał się materiałów źródłowych i zachwyca niektórych, że tak „wcielił się w postać”, ale ja poproszę te materiały źródłowe i sama je sobie poczytam.

Zamiast powieści więc wybieram dziennik. Moją ulubioną ostatnio lekturą są zbiory pamiętników, które ukazywały się w latach 60. i 70. na fali pokazywania prawdziwego życia prawdziwych ludzi. Organizowane były przez redakcje czasopism „Na Przełaj”, „Nowa Wieś”, „Kobieta i Życie” oraz specjalne organy, takie jak Komisja Badań nad Pamiętnikarstwem PAN, Centrum Pamiętnikarstwa Polskiego oraz Krajowa Rada Kobiet Polskich. Znowu – same ich nazwy są dla mnie językowo ekscytujące. Z treści wyłania się życie nauczycielek, kierowniczek sklepów, pań kulturalno-oświatowych. Zachwyca ich język, który ma pretensje do współcześnie publicznego, a opisuje to, co prywatne. Mamy więc lokale mieszkaniowe, bezimiennych mężów oraz problemy z zaopatrzeniem spółdzielni gminnych (tzw. gieesów). Pamiętników wtedy wychodziło naprawdę dużo i obejmowały najróżniejsze warstwy społeczne – chirurgów, mieszkańców Ziem Odzyskanych, gospodyń wiejskich, wychowawców kultury fizycznej, ale też nastolatek. Zbiory małych, niespektakularnych, w 100 procentach prawdziwych egzystencji.

Od wielu lat z niezmienną sympatią śledzę recenzje Kurzojadów i od pewnego czasu widzę w komentarzach irytującą tendencję do żądania od pisarza FABUŁY. „Mam wrażenie”, pisze czytelnik „Krótkiej wymiany ognia”, „że autorce nie chciało przyłożyć się do pracy i napisać powieść, a zamiast tego otrzymujemy jakiś zarys wątków nie połączonych w całość”. Nic mnie tak nie wkurwia, jak ten postulat. Mamy – powtórzę – XXI w. Jesteśmy po postmodernizmie. Czy naprawdę książka napisana przezroczystym językiem, za to z jednością czasu i miejsca, jest tym, czego oczekują czytelnicy? Dlaczego? – pytam przez łzy. Pamiętam, jak miałam kilkanaście lat i „Wyborcza” drukowała w magazynie fragmenty „Lapidarium” Ryszarda Kapuścińskiego. Pamiętam swój zachwyt, że TAK MOŻNA, oraz wielką przyjemność wynikającą z tego, że mam do czynienia nie ze zwykłą książką, tylko ze zbiorem błyskotek, notatek, kawałków. Piszę te słowa, bo chcę zaznaczyć, że oprócz żądaczy fabuły są także inni czytelnicy, Patrycja i ja. My też chcemy mieć prawo głosu. Wspomniana już Gumowska zaczyna „ABC dobrego wychowania” od pytania: „książki, które nie są literaturą piękną, przysparzają zawsze trochę kłopotu. Wymagają, jak listy, adresata. Do kogo zatem zaadresowana jest ta książka?”. Do mnie, Pani Ireno! Do mnie!

Autor: Małgorzata Halber

-->